Đáo hạn phái sinh là gì? Nhà đầu tư nên làm gì trong ngày đáo hạn phái sinh?

Bên cạnh chứng khoán cơ sở, thị trường phái sinh cũng thường xuyên được các nhà đầu tư chuyên nghiệp hướng đến vì nhiều lợi ích khác nhau như khả năng khuếch đại lợi nhuận, bảo vệ tài khoản và giao dịch được theo cả hai chiều. Việc đáo hạn của các hợp đồng phái sinh luôn là sự kiện được quan tâm do nó ảnh hưởng dữ dội tới tình trạng chung của thị trường.

Hãy đọc kỹ bài viết dưới đây nhằm có sự hiểu biết kỹ càng hơn về đáo hạn phái sinh và tầm quan trọng của nó với tình hình thị trường chung. Nhằm trở thành nhà đầu tư chuyên nghiệp, việc nắm được tác động của đáo hạn phái sinh tới thị trường có thể giúp bạn kiếm lợi nhuận từ các biến động mạnh, hoặc ít nhất sẽ tránh được các rủi ro thua lỗ trong ngày đáo hạn này.

Đáo hạn phái sinh đề cập đến việc hết hạn của những sản phẩm phái sinh như hợp đồng tương lai (Futures) hoặc quyền chọn (Options), qua đó các bên tham gia phải làm theo những cam kết của mình đã quy định trong hợp đồng. 

Ngày đáo hạn phái sinh (Expiration Date) là ngày cuối cùng được ghi trong hợp đồng phái sinh, đây là thời điểm mà các hợp đồng với vị thế mua (long) hoặc bán (short) sẽ đều được đóng lại để thực hiện bàn giao hàng hóa vật lý hoặc thanh lý bằng tiền mặt.

Nhằm đảm bảo hiệu quả khi giao dịch chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư nhất thiết phải nắm rõ thời điểm đáo hạn nhằm có các động thái xử lý chủ động như chốt lời hoặc cắt lỗ. Khi kết thúc ngày đáo hạn, tất cả hợp đồng sẽ được tất toán bắt buộc theo quy định chung của nhà chức trách. Việc thanh toán bằng tiền sẽ được tiến hành trong sau thời gian đáo hạn một ngày. 

☀️ Hợp đồng quyền chọn

Ở ngày đáo hạn, những người nắm giữ quyền chọn phải đưa ra lựa chọn cuối cùng về việc có thực hiện quyền hay không. Nếu không tự đưa ra quyết định, quyền chọn mua hoặc bán sẽ đều hết hiệu lực trong kỳ tiếp theo.

☀️ Hợp đồng tương lai hàng hóa

Về lý thuyết, đối với hợp đồng tương lai hàng hóa, khi đáo hạn, người mua sẽ phải nhận bàn giao hàng hóa mà họ đã mua. Các sàn giao dịch sẽ đảm bảo người bán sẽ bàn giao sản phẩm cho người mua. Mặc dù vậy, phần lớn các hợp đồng này đều chấp nhận thanh toán bằng tiền khi đến ngày đáo hạn, chỉ một số ít sẽ có hàng hóa thực sự được giao. Việc thanh toán tiền hay bàn giao hàng khi tới ngày đáo hạn sẽ được đề cập rõ ở điều khoản hợp đồng đó. 

☀️ Hợp đồng tương lai chứng khoán

Đây là loại hợp đồng phái sinh phổ biến nhất và chiếm toàn bộ thị phần phái sinh tại Việt Nam. Các hợp đồng này sẽ được tự động đóng trong ngày đáo hạn và việc thanh toán sẽ được tiến hành ở ngày làm việc kế tiếp.  Nhìn chung, hợp đồng tương lai chỉ số chứng khoán, cổ phiếu hay các sản phẩm tài chính không thể được bàn giao ở dạng vật lý mà đều được thanh toán bằng tiền.

Điểm đặc thù của các ngày đáo hạn phái sinh đó là có sự tăng mạnh về thanh khoản do các nhà đầu tư với số vốn lớn ra sức kéo thị trường theo hướng kỳ vọng của mình. Điều này nhanh chóng khiến thị trường biến động về nhiều phương diện khác nhau:

⭐️ Biến động giá cả lớn

Ảnh hưởng dễ thấy nhất của đáo hạn phái sinh là tạo ra sự biến động trong giá cả. Thời điểm này, các nhà đầu tư lớn thường tìm cách điều tiết chỉ số theo hướng có lợi cho bản thân qua việc mua và hoặc bán ra các cổ phiếu vốn hóa lớn. Chỉ số chung thay đổi có thể tác động đến những cổ phiếu khác trên thị trường theo hướng tương tự, từ đó tạo ra khoảng cách lớn giữa mức giá thấp và cao nhất trong ngày.

⭐️ Sai lệch giá trị của tài sản cơ bản

Trong phiên đáo hạn phái sinh, chỉ số thường bị làm cho sai lệch chỉ nhằm phục vụ mục tiêu đáo hạn hợp đồng theo hướng có lợi của những nhà đầu tư lớn. Việc mua bán ở thời điểm này không phải dựa theo cung cầu thực tế do đó, không nói lên giá trị thật của cổ phiếu. Nhất là những cổ phiếu vốn hóa lớn hoàn toàn có thể bị thổi giá lên cao hoặc đạp xuống thấp để điều tiết chỉ số và phục vụ phái sinh.

⭐️ Tạo cơ hội đầu cơ và lướt sóng

Với thanh khoản cao và biến động lớn, ngày đáo hạn phái sinh được cho là cơ hội tốt để các nhà giao dịch kiếm lời trong ngắn hạn từ những thay đổi giá thất thường về giá. Việc mở các hợp đồng mới và tất toán ngay sau đó là điều thường thấy ở các nhà giao dịch có kinh nghiệm trong những môi trường giá biến động như vậy.

Theo sát hơn 400 thị trường tài chính trên sàn Mitrade

Ở những quốc gia có ngành tài chính phát triển mạnh như Mỹ hoặc châu Âu, thị trường phái sinh chứng khoán thường rất đa dạng với các lựa chọn như hợp đồng tương lai, quyền chọn với với nhiều loại chỉ số và tài sản khác nhau. Trái lại, tại Việt Nam, công cụ phái sinh hiện đang được cung cấp chỉ có hợp đồng tương lai chỉ số VN30 và hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ, trong đó hợp đồng tương lai VN30 là thịnh hành hơn cả.

Hợp đồng tương lai chỉ số VN30 có giá trị được xác định dựa theo sự chuyển động chỉ số VN30, giỏ 30 cổ phiếu vốn hóa lớn hàng đầu trên thị trường. Các thông tin trọng yếu về sản phẩm phái sinh này như được mô tả ở bảng dưới đây:

(Nguồn : Được tổng hợp bởi Mitrade)

Nếu ai đó thắc mắc nên hành động như thế nào trong ngày đáo hạn phái sinh thì phần dưới đây sẽ gợi ý một số chiến lược giao dịch có thể thực hiện.

• Tất toán hợp đồng chủ động

Nếu bạn đang nắm giữ hợp đồng phái sinh, điều nên làm là hãy tất toán hợp đồng đó trước khi kết phiên giao dịch nhằm có được sự chủ động về mức lời hoặc lỗ. Nếu không tất toán, hợp đồng phái sinh sẽ được tất toán tự động với giá ATC của chỉ số VN30 cơ sở vào ngày đáo hạn.

Ví dụ: Nhà đầu tư đang sở hữu 10 hợp đồng VN30F0110 với ngày đáo hạn là 19/10/2023 và ngày thanh toán cuối cùng là 20/10/2023. Tại ngày đáo hạn 19/10, nếu không chủ động đóng vị thế của mình: 

- Giá đóng cửa của hợp đồng VN30F0110 ngày 19/10/2023: 1.240,1

- Giá đóng cửa của VN30 ngày 19/10/2023:  1.239,5

Nếu nhà đầu tư chủ động yêu cầu thanh lý hợp đồng thì nó sẽ được tất toán lãi/lỗ ở mức 1.240,1. Trường hợp không đóng vị thế, hợp đồng sẽ được tự động thanh lý với lãi lỗ theo mức đóng cửa cuối phiên ATC của chỉ số VN30 là 1.239,5.

• Điều chỉnh vị thế

Đặc điểm của ngày đáo hạn phái sinh là giá trị cổ phiếu có thể biến động khôn lường và đi xa so với giá trị thật. Đây có thể là thời điểm tốt để mua thêm các cổ phiếu có diễn biến kinh doanh và nội tại tốt nhưng lại bị các nhà tạo lập thị trường bán tháo trong ngày này để phục vụ việc điều tiết chỉ số. Thông thường, giá có thể trở về giá trị thực ngay ở các một vài phiên sau, do đó, nếu có đủ kiến thức và niềm tin vào cổ phiếu mình nhắm đến, đây có thể là thời điểm tốt để mua thêm.

• Không làm gì cả

Ở những giai đoạn thị trường lên xuống khó lường, việc đứng ngoài quan sát và không làm gì cả cũng có thể là một sự lựa chọn hữu hiệu. Nếu bạn không giỏi tận dụng những con sóng ngắn trong ngày, hãy ngừng giao dịch trong ngày đáo hạn. Ngay cả khi cố phiếu đang nắm giữ có giảm giá, đây cũng có thể chỉ là biến động nhất thời nhằm phục vụ ý đồ của nhà tạo lập thị trường, giá trị có thể quay trở về mức cân bằng sau một vài phiên.

Hiện nay, ngày đáo hạn phái sinh tại Việt Nam thường xuyên đi kèm những hiện tượng tăng giảm bất ngờ của chỉ số, nhất là trong phiên ATC. Điều này xuất phát từ các hành động thao túng của những nhà đầu tư lớn để điều tiết chỉ số theo hướng có lợi cho bản thân. Trong tương lai, sự biến động này nhiều khả năng sẽ được giảm bớt nhờ nhiều yếu tố như:

۞ Biện pháp của nhà chức trách

Vào hồi tháng 6/2022, Ủy ban chứng khoán nhà nước đã ra cơ chế thay đổi cách tính giá thanh toán cuối cùng của ngày đáo hạn phái sinh. Qua đó, thay vì sử dụng giá đóng cửa vào phút cuối cùng, hệ thống sẽ lấy giá trung bình của 30 phút cuối cùng, bao gồm 15 phút trong phiên khớp lệnh liên tục và 15 phút trong phiên ATC, nhưng loại bỏ đi 3 giá trị cao nhất và thấp nhất trong khoảng thời gian khớp lệnh liên tục. 

Cơ chế này nhằm mục đích hạn chế mức độ biến động của giá thanh toán cuối cùng cho hợp đồng tương lai VN30, tránh trường hợp chỉ số bị các nhà đầu tư kéo thốc hoặc đạp sâu trong những phút giao dịch cuối cùng. Nếu tình trạng biến động cao vẫn còn diễn ra, nhiều khả năng cơ quan quản lý sẽ tiếp tục thực hiện nhiều hành động nghiêm khắc hơn để đảm bảo sự ổn định của thị trường.

۞ Thanh khoản lớn hơn

Khi thanh khoản thị trường dồi dào, việc tác động tới chỉ số sẽ là điều khó khăn hơn. Thị trường phái sinh của Việt Nam mới chỉ được thành lập từ năm 2017 nên có thể nói là khá non trẻ. Ngoài ra, tỷ lệ người có tài khoản chứng khoán ở Việt Nam mới ở mức 5 – 6%, do đó, tiềm năng phát triển còn rất lớn. Trong tương lai, khi nhiều nhà đầu tư tham gia vào thị trường, thanh khoản sẽ lớn hơn và việc chủ động điều hướng chỉ số chắc hẳn sẽ ngày càng khó khăn.

۞ Thêm nhiều sản phẩm phái sinh mới

Tại Việt Nam, sản phẩm phái sinh thịnh hành duy nhất là chỉ số VN30, do đó, trong tương lai, song song với sự tăng trưởng của kinh tế, nhiều sản phẩm mới có thể xuất hiện như phái sinh hợp đồng quyền chọn và hàng hóa. Ngày đáo hạn phái sinh những sản phẩm này cũng vì thế có thể hình thành nên các tác động đa chiều đến thị trường tài chính nói chung.

Giao dịch trong ngày đáo hạn phái sinh là đòi hỏi sự hiểu biết chuyên sâu về thị trường và kỹ năng quản lý rủi ro. Đây có thể là thách thức nhưng cũng sẽ là cơ hội kiếm lời tiềm năng nếu biết tận dụng.

• Biết rõ về lịch đáo hạn

Đầu tiên, nhà đầu tư cần xác định ngày đáo hạn của hợp đồng phái sinh mình đang tham gia. Điều này rất quan trọng vì tại ngày đáo hạn, cho dù có muốn hay không, hợp đồng cũng sẽ được thanh lý. Ngày đáo hạn có thể được tìm thấy ở các trang thông tin tài chính hoặc ứng dụng giao dịch chứng khoán.

Lịch đáo hạn phái sinh hợp đồng tương lai chỉ số VN30 trong năm 2023 (Nguồn: Vietstock)

Cho dù bạn không phải là người giao dịch phái sinh, việc theo dõi diễn biến trên thị trường trong ngày đáo hạn cũng rất quan trọng do nó sẽ ảnh hưởng lớn đến thị trường cơ sở. Thị trường có thể rơi sâu qua cả mức hỗ trợ nhưng đây sẽ chỉ là những biến động ngắn hạn nên hãy tránh bán tháo ra vào thời điểm này.

• Chọn hợp đồng ngày đáo hạn phù hợp

Việc mua hợp đồng tương lai VN30 cũng cần cân nhắc kỹ ngày đáo hạn cho phù hợp. Các hợp đồng phái sinh đáo hạn trong tháng thường được nhà đầu tư lựa chọn nhiều nhất do nó mang tính ngắn hạn và dễ dự đoán hơn là những hợp đồng kéo dài 2 tháng hoặc theo quý.

• Quản trị rủi ro

Sự biến động lớn trong phiên đáo hạn phái sinh là cơ hội kiếm lời nhưng cũng có thể khiến nhà đầu tư chịu thua lỗ nếu thị trường đi ngược xu hướng. Chính vì vậy, trong thời gian này, nhà đầu tư nên triển khai nghiêm chỉnh các kỹ thuật kiểm soát rủi ro nhằm tránh chịu tổn thất nặng nề.

Tóm lại, phiên đáo hạn phái sinh là một ngày giao dịch đặc biệt trong tháng, khi nó có thể tạo ra sự biến động khó lường về chỉ số chứng khoán. Nếu là một người đang nắm giữ hợp đồng phái sinh, hãy đưa ra quyết định đóng hợp đồng trước thời gian này để có được sự chủ động về mức giá tốt nhất có thể. 

Chỉ số trong ngày đáo hạn phái sinh có thể thay đổi thất thường và không phản ánh giá trị thật. Tuy nhiên, nhà đầu tư nên nhớ rằng, sự biến động này chỉ có ý nghĩa tạm thời nhằm phục vụ ý đồ của những nhà đầu tư lớn trên thị  trường. Chỉ số sẽ trở về tình trạng bình thường ngay trong phiên giao dịch tiếp theo. Trong tương lai, chúng ta có thể kỳ vọng sự biến động trong ngày đáo hạn phái sinh dần nhỏ lại nhờ thanh khoản thị trường lớn hơn và các hành động can thiệp của cơ quan quản lý.